کاشی مسجدی آماده در انواع متنوعی طراحی و تولید می‌شود. به طوری که هیچ محدودیتی برای طرح و نقش آن‌ها وجود ندارد. بسیاری از طرح‌ها از جمله گره‌های مسجدی و ختایی اسلامی که دارای الگوهای تکراری هستند به صورت آماده عرضه می‌شوند. اما طرح‌هایی که شامل: کتیبه‌های خط یا کاشی‌کاری‌های خاص هستند باید به صورت جداگانه و سفارشی تولید شوند. امروزه تولید کاشی مسجدی معمولاً به روش‌های سنتی و دستی صورت نمی‌گیرد و به جای آن از تکنیک‌های مدرن و روش‌های چاپی استفاده می‌شود. در ادامه این مقاله همراه ما باشید بیشتر با ویژگی‌های کاشیهای مسجدی آشنا خواهیم شد.
مروری بر انواع کاشی مساجد
کاشیهای مسجد از نظر نحوه تولید به دو دسته تقسیم می‌شوند در این بخش به معرفی این دو نوع خواهیم پرداخت:
کاشی نوشته، کتیبه خط
تمامی مراحل تولید کاشی نوشته یا کتیبه خط به صورت دستی و بدون استفاده از دستگاه‌های صنعتی انجام می‌شود. فرایند تولید کاشی مسجد به این صورت است که ابتدا بدنه سفید و خام آن به متراژ مورد نظر روی زمین پهن می‌شود. سپس هنرمندان با استفاده از قلم‌های مخصوص، آیات یا احادیث را با خطی زیبا و خوش بر روی کاشی‌ها می‌نویسند. از این‌رو به دلیل زمان‌بر و پرزحمت بودن فرایند طراحی و تولید کاشی نوشته، قیمت آن در مقایسه با کاشی مسجد آماده گران‌تر است.
کاشی مسجدی آماده چیست؟
کاشی مسجدی آماده معمولاً به کاشی‌هایی اطلاق می‌شود که طرح‌های تکراری دارند و به دلیل قابلیت استفاده در اکثر نقاط مساجد و مطابق با سلیقه عمومی، توسط تولیدکنندگان به صورت عمده و بدون نیاز به سفارش قبلی ساخته و به اصطلاح دپو می‌شوند. تولید کاشیهای آماده با توجه به طراحی تکراری آن‌ها با روش‌های قدیمی انجام نمی‌شود بلکه برای تولید کاشی مسجدی آماده از شابلون استفاده می‌کنند. در این فرایند، شابلون طرح مورد نظر ساخته شده و با استفاده از آن طرح و رنگ بر روی بدنه کاشی اعمال می‌شود. این روش نسبت به تولید سنتی کاشی‌ها بسیار ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است به همین دلیل قیمت کاشی مسجدی آماده به مراتب پایین‌تر از کتیبه‌های خطی است. در نتیجه انتخاب بین کاشی نوشته و کاشی آماده به نیاز و سلیقه شخصی بستگی دارد و هر یک از این گزینه‌ها دارای ویژگی‌ها و مزایای خاصی هستند.
خطوط و نقوش تزئینی کاشی مسجد
نقوش تزئینی در کاشیهای مسجد را می‌توان به چهار دسته خطوط تزئینی، نقوش هندسی، نقوش گیاهی و نقوش انسانی تقسیم کرد. علاوه‌بر این کاشیهای مسجد با خطوط خاصی نیز طراحی می‌شوند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
کاشی نوشته با خط کوفی بنایی
قبل از دوره قاجار و به ویژه در دوران صفویه خطوط تزئینی عمدتاً شامل: خط کوفی بنایی و خط ثلث بودند. خط کوفی بنایی به دلیل جنبه‌های روحانی و مذهبی‌اش و همچنین وجود هنرمندان برجسته در این زمینه مورد توجه قرار گرفت. اما در دوره قاجار با توسعه و گسترش خط نستعلیق بیشتر کتیبه‌ها به این خط نوشته شدند. یکی از ویژگی‌های خاص خطوط کوفی بنایی در دوران صفویه تاکید بر نقوش هندسی مانند: لوزی و مربع به عنوان چارچوب‌های طراحی بود. تفاوت بارز بین خط کوفی بنایی در دوره صفویه و قاجار این است که در کتیبه‌های صفویه، خطوط غالباً بدون نقطه اجرا می‌شدند. در حالی که در کتیبه‌های قاجار نقطه‌ها به عنوان عناصر پرکننده فضا مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
کاشی نوشته با خطوط مُحَقَّق
برخی از مورخان خط مُحَقَّق را به عنوان پدر خطوط عربی معرفی کرده‌اند. این خط به لحاظ شکل و طراحی، شباهت زیادی به خط کوفی ساده دارد. ویژگی‌های بارز خط مُحَقَّق شامل: حروف یکنواخت و مرتب، ایستاده و درشت است که با فاصله‌های منظم از یکدیگر قرار گرفته‌اند. این خط دارای چهار دانگ سطح و یک و نیم دانگ دور است.
کاشی نوشته با خطوط نستعلیق
خط نستعلیق به طور کامل از هنر ایرانی نشأت گرفته و به ویژه در کتاب‌های غیرمذهبی و ادبیات کاربرد دارد. از زمان ابداع این خط تنها به ندرت متون عربی، مانند قرآن و احادیث با نستعلیق نوشته شده است. به طوری که عمدتاً دیوان اشعار با این خط نگارش می‌شود. در واقع تنها سه نسخه قدیمی از قرآن به خط نستعلیق در کل جهان شناخته شده است. هرچند امکان دارد برخی از ادعیه و مناجات‌ها نیز با این خط نگارش شده باشند. این دو نوع خط هر کدام با ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود، نقش مهمی در طراحی کاشی مسجدی آماده و خوشنویسی دارند و به غنای فرهنگی و هنری فضاهای مذهبی و عمومی می‌افزایند.
کاشی نوشته با خطوط ثلث
خط ثلث معمولاً برای نگارش اسماء الهی، آیات و سوره‌های قرآنی روی کاشی مسجد به کار می‌رود. ابداع این خط به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن مقله) در قرن سوم هجری نسبت داده می‌شود. از ویژگی‌های این خط می‌توان به الف‌های کشیده و بلند و دوایر نسبتاً کم عمق اشاره کرد. کلمات در این خط گاهی به صورت مجزا و خوانا نوشته می‌شوند و گاهی به صورت تو در تو و در هم که خوانایی آن‌ها را کاهش می‌دهد. در نهایت انتخاب کاشیهای تزئینی با توجه به این نقوش و خطوط می‌تواند تأثیر زیادی بر زیبایی و معنویت فضای مسجد داشته باشد.
کاشی نوشته با خطوط ریحان
خط ریحان به نوعی از خوشنویسی اطلاق می‌شود که در آن از ترکیب خط‌های عربی و فارسی استفاده می‌شود. این خط به دلیل ظرافت و اندام کوچکش، تمام ویژگی‌های خط مُحَقَّق را دارد اما با نازکی بیشتری اجرا می‌شود. به همین دلیل آن را به گل و برگ و ریحان تشبیه کرده‌اند. خط ریحان به منظور سهولت در نگارش طراحی شده و به صورت کشیده و منظم است. این خط به ویژه در نگارش قرآن کریم کاربرد زیادی دارد. این دو نوع خط هر کدام با ویژگی‌ها و زیبایی‌های خاص خود، نقش مهمی در هنر خوشنویسی و تزئینات مذهبی ایفا می‌کنند.
کاشی نوشته با خطوط نسخ
خط نسخ به معنای رونوشت و کپی‌برداری است و به عنوان اولین خطی شناخته می‌شود که برای رفع نواقص و اشکالات موجود در خط کوفی طراحی شده است. این خط با هدف افزودن اعراب، حرکات و آواها به الفبای فارسی ابداع شد تا خوانایی آن را بهبود بخشد. حروف در خط نسخ به گونه‌ای طراحی شده‌اند که خوانایی بالا و ظاهری نیمه سطح و نیم‌گرد دارند. این خط به دلیل داشتن نظم و وضوح بالا به حروف خط‌های مُحَقَّق، ریحان و ثلث شباهت زیادی دارد و به عنوان یک خط مرتب و کامل شناخته می‌شود.
ترکیب زیبایی نقوش و مهارت معماران اسلیمی
طراحی کاشی مسجد به گونه‌ای است که چند کاشی در حاشیه‌ها به صورت هماهنگ قرار می‌گیرند و نمایی زیبا خلق می‌کنند. این طراحی باعث می‌شود تا یک تصویر کلی و جذاب شکل بگیرد. به طوری که در مرکز آن چند کاشی مزین به آیات قرآنی یا نوشته‌های مذهبی دیگر نیز مشاهده می‌شود. از لحظه‌ای که چشم به نمای محراب و کتیبه‌ها و دیواره‌های داخلی مساجد می‌افتد، خاص بودن و آسمانی بودن این نوشته‌ها و نقوش در کاشی‌کاری به وضوح احساس می‌شود.
خطوط زیبا و رنگ‌های به کار رفته در این کاشی‌ها با دقت و سلیقه طراحی شده‌اند و ذوق هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزند. این جذابیت نه تنها مختص ایرانیان است بلکه به عنوان یک میراث فرهنگی و جهانی نیز شناخته می‌شود. در ابتدا تزئینات مساجد عمدتاً با استفاده از آجر انجام می‌شد. اما با گذشت زمان و توسعه تولید کاشیهای مسجدی، امروزه کمتر مسجدی را می‌توان یافت که در آن از این عنصر زیبا و پیام‌آور متون الهی استفاده نشده باشد. کاشی‌کاری به عنوان یک هنر نه تنها زیبایی فضاهای مذهبی را افزایش می‌دهد بلکه پیام‌های معنوی را نیز به تصویر می‌کشد.
نقوش گیاهی و خرید کاشی مسجد
کاشی مسجد آماده و نوشته در نقش‌های مختلفی طراحی و تولید می‌شوند که از جمله محبوب‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
کاسه بشقابی
یکی از نقوش زیبا و پرطرفدار که تحت تأثیر مکتب گل و مرغ شیراز شکل گرفته، نقش کاسه بشقابی است. در این طراحی یک دسته گل با جزئیات ریز و تزئینی درون کاسه بشقابی قرار می‌گیرد و جلوه‌ای چشم‌نواز به آثار هنری و کاشی مسجد می‌بخشد.
نقوش پیچک‌های ختایی و اسلیمی
نقوش گیاهی به ویژه پیچک‌های ختایی و طراحی‌های اسلیمی در تزیین بناهای مذهبی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. حرکات دایره‌وار و پویای طرح‌های اسلیمی به همراه گل‌های زنده و شاداب ختائی به نوعی نمادی از بهشت به شمار می‌روند و زیبایی خاصی به فضاهای مذهبی می‌بخشند.
تاک و انگور
با ورود اسلام به ایران و تغییر رویکرد به سمبل‌نگاری، نقوش تزئینی به سمت طراحی‌های هندسی و گیاهی گرایش پیدا کردند. این تغییر باعث ظهور نقش‌مایه‌های گیاهی متنوع و زیبایی شد که معمولاً به صورت پیچان در سطوح مختلف گسترش می‌یافتند. یکی از این گیاهان، تاک و انگور است که به زیبایی و غنای طرح‌ها افزوده و نماد باروری و سرزندگی به شمار می‌رود.
نقش گلدان
نقش گلدان نیز در تزئینات کاشی‌کاری مساجد و همچنین در هنر حجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. بررسی و تحلیل نقوش گلدان‌های حجاری شده، اهمیت و زیبایی خاصی دارد و می‌تواند نشان‌دهنده هنر و ذوق هنرمندان در خلق آثار بی‌نظیر باشد. این نقوش به غنای بصری فضا و انتقال مفاهیم معنوی کمک شایانی می‌کنند.
کاربردهای کاشی مسجد
کاشی مسجد آماده همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، می‌توانند زیبایی چشم‌نوازی به محیط‌هایی که در آن‌ها به کار می‌روند، ببخشند. در ادامه به برخی از کاربردهای این نوع کاشی‌ها اشاره می‌کنیم:
- استفاده در نمای بیرونی مسجد
- استفاده در فضای داخلی مسجد و محراب
- استفاده برای گنبد و گلدسته‌های مساجد
- استفاده به عنوان تابلوهای راهنما در اماکن مختلف
- استفاده به منظور سر در مساجد، حسینیه‌ها، کتابخانه‌ها و سایر مکان‌های عمومی:
این تنها بخشی از کاربردهای متعدد کاشیهای مسجد است و می‌توان در موارد بیشتری از آن‌ها بهره‌برداری کرد.
قیمت کاشی مسجد
کاشیهای مسجدی در طرح‌ها و ابعاد گوناگونی تولید می‌شوند. از این‌رو قیمت این کاشی‌ها به عوامل مختلفی از جمله نوع طراحی، جزئیات به کار رفته و رنگ‌های انتخابی بستگی دارد. همچنین قیمت کاشی مسجد در هر شهر و تولیدی متفاوت است. متاسفانه به دلیل نظارت ناکافی در بازار هر فروشنده‌ای می‌تواند قیمت دلخواه خود را تعیین کرده و درصد سود مورد نظرش را بر روی محصولات اعمال کند. اما با رعایت چند نکته می‌توانید کاشی را با قیمت‌های بسیار مناسب‌تری تهیه کنید.
- نکته اول: حتماً خرید کاشی مسجد را از شهرهایی انجام دهید که تولید کاشیهای سنتی در آن‌ها رواج دارد. از جمله این شهرها می‌توان به مشهد، یزد و اصفهان اشاره کرد. در این شهرها به دلیل وجود کارگاه‌های متعدد قیمت انواع کاشی سنتی و کاشی مسجد آماده معمولاً پایین‌تر است. در مقابل در شهرهایی مانند: تهران و تبریز قیمت‌ها افزایش می‌یابد.
- نکته دوم: خرید خود را مستقیماً از تولیدکنندگان انجام دهید و نه فقط از فروشندگان. با خرید از تولیدکننده این امکان را دارید که به جای انتخاب از طرح‌های موجود، سفارش طرح جدید و دلخواه خود را بدهید. همچنین این نوع خرید باعث می‌شود که واسطه‌ها و دلال‌ها از فرایند خرید کنار گذاشته شوند و شما تنها بهای واقعی تولید کاشی را پرداخت خواهید کرد که به مراتب مقرون به صرفه‌تر خواهد بود. با رعایت این نکات می‌توانید از خریدی اقتصادی و با کیفیت بهره‌مند شوید.
سخن پایانی و راهنمایی خرید کاشی مسجدی آماده
استفاده از کاشی در مساجد و زیارتگاه‌ها تاریخچه‌ای طولانی دارد. بر اساس شواهد تاریخی نخستین نمونه‌های استفاده از کاشی در مساجد به مسجد جامع دمشق برمی‌گردد. در طراحی کاشی مسجد از الگوهای اسلیمی و نقوشی که به آیات قرآن کریم مزین شده‌اند، استفاده می‌شود. رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی تیره و سفید از جمله رنگ‌های پرکاربرد در این کاشی‌ها به شمار می‌روند و زیبایی خاصی به فضاهای مذهبی می‌بخشند. همچنین کاشیهای مسجدی در دو نوع کاشی مسجد آماده و کاشی نوشته تولید می‌شوند. هر یک از این کاشی‌ها در نقوش و طرح‌های خاصی موجود هستند که زیبایی و اصیل بودن فضاهای مذهبی را چندین برابر می‌کنند.
اگر قصد خرید کاشی مسجدی آماده را دارید و به دنبال تولیدکننده آن هستید کلمه "کاشی مسجدی آرچی لرن" را در گوگل جستجو کنید و وارد وبسایت گروه کارخانجات آرچی لرن شوید. گروه آرچی لرن با بیش از 50 سال سابقه بزرگترین تولیدکننده انواع کاشی های مسجد در ایران است که محصولاتی با کیفیت را با قیمتی بسیار مناسب عرضه می کند.
