به کارگیری آجرکاری در ساخت نمای ساختمانهای امروزی رونق فراوانی دارد. اگرچه سبک معماری ایرانی از گذشته تاکنون شاهد تغییرات زیادی بوده است، اما در تمام دورانهای گذشته آجر همیشه به عنوان یکی از مصالح پرکاربرد مورد استفاده قرار گرفته است.
آغاز استفاده از آجرکاری در دوران معاصر
می توان گفت که معماری ایرانی در دوران معاصر، از دوران پهلوی شروع می شود. حتی این تصور وجود دارد که ساختمان سازی به شیوه امروزی از دوران پهلوی آغاز شده است. اگرچه دوران پهلوی نسبتاً کوتاه بود، اما سبکهای متنوعی در معماری و آجرکاری پدید آمد که از تفکر مذهبی، سنتی و باستانی معماران ایرانی سرچشمه میگرفت.
در این دوران سبک های سنتی نظیر تلفیق آجر با کاشی کاری های رنگی دوران قاجار پایان یافت. البته به دلیل تنوع نگرش حاکمان آن دوران، سبکهای باستانی با پدیدههای غربی و معماریهای مدرن ترکیب میشدند. به همین خاطر، بسیاری از بناهایی که از دوران پهلوی به جا مانده به خصوص ساختمانهای عمومی و دولتی دارای تزیینات معماری ویژهای هستند. این تزئینات در سه سبک سنتی اسلامی، باستانی و غربی یا مدرن ساخته شده اند. بیشتر بناهای دوران پهلوی به واسطه سبک مدرن خود، از بناهای دوران قاجار متمایز شده اند.
تاریخچه آجرکاری در معماری ایران
آجرکاری در تاریخ معماری کشورمان دارای پیشینهای بسیار غنی است. بقایای به جا مانده از کورههای آجرپزی در تپههای سیلک و شهر شوش نشان میدهد که ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در کشور ما، خشتهای آجری تولید میشدند. در واقع قدمت معماری ایرانی با استفاده از آجر به درستی مشخص نیست، اما نمیتوان جایگاه ویژه و منحصر به فرد این نوع مصالح ساختمانی را دست کم گرفت.
ساختمان سازی با آجر قدمت بسیار طولانی دارد. اما پدیده تزیین نما و به کارگیری آجرکاری در نمای ساختمان نشان از ذوق و هنر معماران ایرانی دارد که از سالهای پیش تاکنون انجام شده است. این معماران در گذشته برای ساخت بنا و در قسمتهای مختلف مانند پوشش سقف، کف، دیوار ها و ... از آجر استفاده می کردند. به عنوان مثالی از نمونههای قدیمی می توان معبد چغازنبیل در استان خوزستان را ذکر کرد. این بنا از دوران ایلامیها به جا مانده و قدمت آن مربوط به قبل از اسلام است.
بسیاری از بناهای آجری نیز به جا مانده از قرن دوم تا قرن سیزدهم هجری قمری هستند. قرن سیزدهم با حکومت قاجار پایان می پذیرد و ساختمان های آجری به جا مانده از آن دوران جزو آثار معماری شگرف ایرانی هستند. از جمله آثار باقی مانده از قرن دوم تا سیزدهم می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- برج گنبد قابوس در استان گلستان
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد و مقبره مولانا زین الدین ابوبکر در استان خراسان
- گنبد سرخ مراغه در شهر آذربایجان شرقی
- کاخ هشت بهشت
- چهل ستون
- کاخ عالی قاپو
- بازار قیصریه اصفهان
- کاخ گلستان تهران
- حمام وکیل در شیراز
- مسجد وکیل
- عمارت کلاه فرنگی در شهر رشت
مهم ترین بناهای آجری دوران پهلوی
آجرکاری یکی از برجسته ترین شیوه های معماری در جهان است که در کشور ما نیز پیشینهای بسیار غنی دارد. در دوران معاصر شکل های جدید و خاصی از تزیینات آجری پدید آمدند که نمونه های آن ها در ساختمان هایی که از ۷۰ الی ۸۰ سال پیش به جا ماندهاند، قابل مشاهده هستند. در دوران پهلوی آجر نسبت به مصالح دیگر بیشتر مورد استفاده قرار میگرفته و این نشان از شایستگی استادان و معماران ایرانی دارد که به خوبی توانستهاند آجرکاری را با سایر مصالح ساختمانی دیگر حتی سیمان ترکیب کنند.
از بناهایی که از آن دوران به جا مانده میتوان به ساختمان دبیرستان البرز، مدرسه فیروز بهرام، موزه ایران باستان، ساختمان دارایی شهر آمل، کتابخانه ملی تهران، تئاتر شهر تهران و ... اشاره کرد. ساختمان هایی که از دوران پهلوی اول و دوم به جا ماندهاند، مانند تئاتر شهر تهران یا شهرداری تهران دارای نما های زیبایی هستند که تزیینات آجرکاری دارند. در شهر هایی مانند تهران استفاده از آجر در نمای ساختمان جزو الزامات است. برای ساخت نمای ساختمان شهرداری تبریز و بسیاری از ساختمان های معروف دیگر نیز در سراسر کشور از آجرکاری تزیینی استفاده شده است.
سبک آجرکاری در دوران معاصر
آجرکاری تزیینی یکی از بخش های جداییناپذیر از فرهنگ و معماری معاصر ایرانی است و در کشور ما جایگاه ارزشمندی دارد. به همین خاطر، در نمای داخلی و نمای خارجی بسیاری از بناها از گذشته تاکنون از این تزیینات استفاده می شود. به دلیل اینکه معماران ایرانی خلاقیت بالایی دارند، توانستهاند در ساخت نمای ساختمان های معاصر علاوه بر هنر آجرکاری از مصالح دیگر نیز استفاده کنند. آنها موفق شده اند با پیاده سازی طرح ها، نقش ها و تلفیق فرهنگ و آداب و رسوم ایرانی با سبک های مدرن، تزیینات بسیار هنرمندانهای را از خود به جای بگذارند. به عنوان مثال، در دوران پهلوی اول استادکاران ایرانی با افزودن فرم های برجسته و نقوش برجسته به هنر آجرکاری تزیینات جدیدی ایجاد کردند.
هنر آجرکاری به ویژه تزیینات آجری بیشتر در نیمه اول دوره پهلوی اول دیده میشود و نقش عمدهای در پوشش بناهای آن دوران دارد. با استناد به بنا های به جا مانده از این دوران، در شهر تهران و سایر شهرهای ایران متوجه می شویم که ساخت و ساز بیشتر ساختمان ها با آجر و نماکاری آن ها در وهله اول به خاطر سهولت در اجرا به وسیله آجر بوده است؛ اما دارا بودن تزیینات ویژه در بناهای به جا مانده از این دوران، نشان می دهد که هنرمندان معاصر توانسته اند به شکل های مختلف از کاشی، آجر کنده کاری، آجرکاری تزیینی، آجر پیشبر، آجرکاری قالبی و ... برای ساخت طرح های جدید کمک بگیرند.
رفته رفته با گذر از این دوران و امکان استفاده از مصالح جدیدتری مانند سیمان و سنگ، هنر آجرکاری رونق خود را از دست داد و سبک معماری ایرانی تغییر کرد. البته این هنر تزیینی هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد و طرفداران خاص خود را دارد. به طور کلی، معماری مدرن ایرانی دارای قاعده مندی و نظم است. به همین خاطر، در معماری سالهای اخیر از ترکیب آجرکاری با سنگ در نماسازی ساختمانها استفاده شده است.
کاربرد تلفیقی امروزی آجرکاری در معماری کشورمان
کاربرد تلفیقی امروزی آجرکاری با سنگ در معماریهای کشورمان و سایر مصالح ساختمانی باعث شده است تا تنوع بالایی در نماکاری ساختمان وجود داشته باشد. با توجه به اینکه آخرین دوره تاریخی استفاده از آجرکاری در نمای ساختمان مربوط به دوران پهلوی اول میشود، با نگاهی به معماریها و تزیینات به جامانده از آن دوران میتوان فهمید که همچنان از تکنیکهای دوران قاجار استفاده شده است؛ اما به دلیل اینکه تزیینات معماری با مصالح مختلف ترکیب شدهاند، جلوه جدیدی پیدا کردهاند.
به دلیل اینکه سنگ عایق خوبی برای سرما، گرما و همچنین صوت است و مقاومت خوبی در برابر ضربه، زلزله، یخ زدگی، آتش سوزی و ریزش دارد، در محیطهایی که شرایط آب و هوایی مناسبی دارند، از ترکیب آجرکاری با سنگ برای نمای ساختمان استفاده میشود.
سنگها جزو مصالح ساختمانی طبیعی هستند که از معادن استخراج میشوند. به همین خاطر نمیتوان اهمیت و جایگاه آن ها را در ساختمان سازی نادیده گرفت. ویژگی ها و خصوصیات سنگهای طبیعی و امکان استفاده از تکنولوژی های جدید برای فرآوری و استفاده از آن ها در ساختمان سازی، باعث میشود تا طرفداران زیادی داشته باشند. به همین دلیل، معماران و افرادی که از سبکهای خلاقانه برای نماکاری ساختمان استفاده میکنند، ترجیح میدهند بین سبکهای سنتی و سبکهای مدرن ترکیبی ایجاد کنند و علاوه بر آجرکاری از سنگ هم در کنار آن استفاده کنند.
امروزه در کشور ایران شرکت های زیادی هستند که در زمینه تولید انواع آجر فعالیت می کنند و به خاطر تنوع بالای آجر های تولید شده در این شرکت ها و کارخانه ها همچنان استفاده از آجرکاری برای نمای ساختمان حرف اول را میزند. درست است که آجرکاری یک سبک سنتی محسوب میشود اما به خاطر ویژگیهایی که دارد، هنوز هم در مناطق مختلف کشور از آن استفاده میشود.
بیشتر معماران ایرانی به خاطر استحکام، دوام، عایق بودن در برابر سرما و گرما، تنوع در طرح، اندازه و رنگ و همچنین در دسترس بودن مواد اولیه تولید آجر، از آن برای ساخت بنا و تزیین نمای ساختمان استفاده میکنند. همچنین آجر همخوانی بسیار خوبی با سایر مصالح ساختمانی دارد. به طوری که در ساختمانهای معاصر ایران آجرکاری و انواع سنگ یا سایر مصالح ساختمانی دیگر مانند گچ یا کاشی ترکیب میشود.
در سال های اخیر، نمونه هایی از آجرنماهای نسوز تولید شدهاند که مقاومت بسیار بالایی در برابر حرارت و همچنین رطوبت دارند. به همین دلیل، در مناطق مرطوب کشور نیز امکان استفاده از آجر برای نمای ساختمان دارد. چرا که آجر کاری یکی از سنتهای قدیمی ماست و رنگ و بوی ایرانی دارد. آجرهایی که امروزه تولید میشوند، آجرهای مخصوص نما، آجرهای دکوراتیو و تزیینی دارای رنگهای متنوعی هستند و قابلیت استفاده در تمام بخشهای ساختمان را دارند.
یکی از نمونه های جدید تولید شده در کارخانه های تولید آجر نما، آجرهای قزاقی هستند که با الهام از همان خشتهای گلی قدیمی ساخته و تولید میشوند. این آجرها که دارای رنگهای متنوع گلبهی، نارنجی، زرد، قرمز و ... هستند طرفداران بسیاری دارند؛ زیرا دارای ظاهر سنتی هستند و بیشتر برای ساخت نمای ساختمانهای سنتی، رستورانها باغ ویلاها و مکان های با سبک سنتی مورد استفاده قرار میگیرند.
کلام پایانی
صحبت از تاریخچه آجرکاری در ایران و سبکهای مختلف معماری ایرانی موضوعی است که میتوان مطالب زیادی درباره آن نوشت. اما ما در این نوشتار تنها به تاریخچه آجرکاری در دوره معاصر ایران اشاره کردیم و کمی درباره تلفیق امروزی آن با مصالح دیگر در معماری کشورمان صحبت کردیم.
